Οι λέξεις στην ποίηση ξεπερνούν τις συνήθεις σσμασίες τους.
Η “ποιητικότητα” στην ποίηση προκύπτει γιατί ο ποιητής χρησιμοποιεί και συνδυάζει τις λέξεις με τρόπους πέρα από το τι σημαίνουν ως σύμβολα – δημιουργεί νέες σχέσεις σημαίνοντος (η ίδια η λέξη) – σημαινόμενου (οι σημασίες, οι ένοιες που φέρει η λέξη).
Ας δούμε αυτό το απόσπασμα από ένα πανέμορφο ποίημα της Ζωγραφιάς Οτζάκη.
“Θα γράψω ένα ποίημα / για τους ελάσσονες / που στάζουν δύναμη και λάθη από τριαντάφυλλα”.
Εδώ, είναι φανερό ότι οι λέξεις νοούνται και συνδυάζονται με τρόπους που αναδεικνύουν νέες σημασίες από αυτές που συνήθως φέρουν.
Το ίδιο συμβαίνει με τα περισσότερα ποιήματα – ακόμα κι όταν χρησιμοποιούν τις συμβατικές σημασίες των λέξεων, είναι η συνάρθρωσή τους που γεννά ασυνήθιστα νοήματα.
Συνεπώς, στην ποίηση, παράγονται νέα αισθήματα, διαφορετικά από αυτά που συνήθως συνδέονται με τα συνήθη σύμβολα των λέξεων και των συναρθρώσεών τους.
Αισθήματα που δεν είναι αποτέλεσμα των νοητικά κατανοητών συμβολισμών των λέξεων, αλλά που ρέουν και διαχέονται κάτω και πέρα από το επίπεδο της συνείδησης και της νόησης, με τρόπο που τα αισθήματα αυτά δεν είναι αντιληπτά ή σαφώς “απο-κωδικοποιήσιμα” μέσω του νου μας.
Ο νους μας δεν φτάνει “εκεί κάτω”, στον μη συνειδητό χώρο των μικροαισθημάτων.
Από τη φύση του, ο νους μας δημιουργεί τα κατανοητά από εμάς λεκτικά σύμβολα κάνοντας νοητικές αφαιρέσεις σε υλικό που παίρνει από τους ποταμούς των μη συνειδητών αισθημάτων μας.
Ή, αλλιώς, ο νους μας δημιουργεί έννοιες συμπυκνώνοντας μη συνειδητά αισθήματα και “πετώντας” τη συγκινησιακή τους φόρτιση.
Όμως “εκεί κάτω”, στον μη συνειδητό μας χώρο, δεν φτάνει ο νους μας ούτε οι αναλυτικές – ερμηνευτικές νοητικές μας διεργασίες.
Αν δε τα πλοκάμια του νου μας αγγίξουν το διάχυτο νέφος πρωτογενών αισθημάτων που υπάρχει “εκεί κάτω” με τους δικούς του κανόνες της ροής και της διάχυσης, αμέσως το διαλύουν και κυρίως το αποδυναμώνουν συγκινησιακά.
Τι κάνει ο ποιητής.
Εδώ ακριβώς στηρίζεται αυτό που κάνει ο ποιητής.
Ο ποιητής συνθέτει αισθήματα ξεπερνώντας τους προφανείς συμβολισμούς της λεκτικής μας γλώσσας.
Κι εμείς, μέσω της ποίησης, βουτάμε ίσα μέσα στο ποτάμι των υπόγειων αισθημάτων – στο ποτάμι από το οποίο παράγονται μέσω αφαιρέσεων οι λέξεις για να υπηρετήσουν τους συνειδητούς λεκτικούς μας κώδικες.
Το “Ζώντας ποιητικά”, μπορούμε να το δούμε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ως εξής:
Μη συνειδητά μικροαισθήματα.
Καθως ζούμε, κάθε στιγμή, σχηματίζονται στο μη συνειδητό μας μέρος ατέλειωτα ποτάμια μη αντιληπτών από τον νου μας μικρο-συγκινήσεων και αισθημάτων.
Τα ποτάμια αυτά παράγονται από τις μικρο-εντυπώσεις που γεννιούνται διαρκώς καθώς αλληλεπιδρούμε με τον κόσμο και οι αισθήσεις μας εισάγουν ασταμάτητα αμέτρητα μικρο-ερεθίσματα.
“Εκεί κάτω”, στο μη συνειδητό μας μέρος, όπου δεν έχουν πρόσβαση νους και συνείδηση, κυριαρχούν αισθήσεις και μικρο-αισθήματα (με την έννοια στοιχειωδών και μη συνειδητά αντιληπτών συγκινήσεων).
Έργο αυτών των “κάτω” επιπέδων επεξεργασίας της εμπειρίας μας, είναι όχι η αντίληψη των δομών, αλλά η ροή των πραγμάτων, η δυναμική των σχέσεών τους.
Γι’ αυτό και τα πράγματα “εκεί κάτω”, στο μη συνειδητό μας, είναι διάχυτα, ρέοντα, με ασαφή όρια, συνύπαρξη των αντιθέτων, είναι πλέγματα αισθήσεων και αισθημάτων.
Συνείδηση, νους, δομή.
Από την άλλη μεριά, ο νους και η συνείδησή μας, έχουν την αποστολή να παράγουν δομές, σαφή σχήματα, όρια, σκέψη με σχέσεις αίτιου – αιτιατού, συνειρμούς, συγκρίσεις, αξιολογήσεις και ό,τι περιλαμβάνουν οι ανώτερες νοητικές μας λειτουργίες (“ανώτερες”, μόνον ως προς τη συνθετότητα των διεργασιών που επιτελούν).
Έτσι, τα διάφορα μικρο-ερεθίσματα που πρωτομπαίνουν στα μη συνειδητά μέρη του προσωπικού μας κόσμου, υφίστανται πάμπολλες επεξεργασίες και, κάποια στιγμή, εμφανίζονται στο συνειδητό μας κομμάτι, γεννώντας τη συνήθη αντιληπτή μας (και υποκειμενική) πραγματικότητα, όπως και τα κατανοήσιμα λεκτικά μας σύμβολα.
Με άλλα λόγια, στο επίπεδο του νου, η συνειδητή μας πραγματικότητα καθώς και οι λέξεις, είναι αφαιρέσεις των ωκεανών των μη συνειδητών μας αισθημάτων, των μικρο-συγκινήσεων που παράγονται αδιαλείπτως στα κάτω-κάτω και μη συνειδητά στρώματα της ύπαρξής μας.
Πέρα από τον μονομερή αποκλεισμό στη συνειδητή σύλληψη της ζωής
Στα προηγούμενα, είδαμε ότι ο ποιητής ξεπερνά τους νοητικά προφανείς συμβολισμούς των λέξεων και μας πηγαίνει στη ροή των αισθημάτων που τις παράγουν.
Ανάλογα, “ζώντας ποιητικά”, μπορούμε να κάνουμε το ίδιο ακριβώς με τις συνειδητές εντυπώσεις που αποτελούν την νοητικά αντιληπτή μας πραγματικότητα.
Δηλαδή, μπορούμε να εξασκηθούμε στο να ξεπερνούμε τη νοητική σύλληψη της πραγματικότητας και να κατεβαίνουμε στα πρωτογενή ποτάμια αισθημάτων, τα οποία την παράγουν. Πώς;
Εγκαταλείποντας λίγο τη φρενήρη αναζήτηση λογικών σχέσεων αίτιου – αιτιατού στα πράγματα. Μένοντας για λίγο στη μαγεία της ροής των σχέσεών τους.
Συνδυάζοντας και ανακατατάσσοντας εικόνες, κομμάτια της συνηθισμένης καθημερινής πραγματικότητας με τρόπους ασυνήθιστους, παίζοντας με τις σχέσεις των κομματιών που συνθέτουν αυτήν την πραγματικότητα, εστιάζοντας σε λεπτομέρειες ασήμαντες τις οποίες όμως εμείς μετατρέπουμε σε κεντρικά σημεία ενδιαφέροντος.
Αν είμαι σε ένα δωμάτιο, κάθε φορά που εστιάζω τη ματιά μου και συγκεντρώνομαι σε ένα διαφορετικό σημείο του χώρου, η εμπειρία μου οργανώνεται διαφορετικά. Το σημείο που εστιάζω, γίνεται ο άξονας ως προς τον οποίο οργανώνω όλο αυτό που αισθάνομαι από τη φυσική πραγματικότητα, εκείνη τη στιγμή.
Εννοώ ότι διαφορετικοί τρόποι οργάνωσης της πραγματικότητας στην υποκειμενική μου εμπειρία, σημαίνει ότι κινητοποιούνται διαφορετικά μικρο-αισθήματα μέσα μου, στον μη συνειδητό μου χώρο.
Αυτά τα μικροαισθήματα, καθώς συμπλέκονται, παράγουν μία διαφορετική και μοναδική αυτοσυναίσθηση και γεύση της ύπαρξης.
Η φθαρμένη γωνιά ενός μαξιλαριού, αν γίνει το κέντρο του ενδιαφέροντός μου, εισάγει την αίσθηση του χρόνου, της φθοράς στο συνηθισμένο μαξιλάρι, χωρίς καν να σκεφτώ τίποτα.
Αν από το ουδέτερο αίσθημα της θέασης όλου του δωματίου εστιαστώ στα λεπτόπλοκα σχεδιάσματα εκείνου του Κινέζικου βάζου και στο πώς είναι αραδιασμένα γύρω του διάφορα μικροαντικείμενα, αναδύεται μια διαφορετική αίσθηση του “είμαι μέσα σ’ αυτό το δωμάτιο, τώρα”.
Η ποιητική αίσθηση της ζωής
Ανοίγοντας την κλίμακα, η ποιητική αίσθηση της ζωής δεν είναι να την βλέπω ρομαντικά και λυρικά, αλλά να ευαισθητοποιούμαι στην ενέργεια των μη συνειδητών αισθημάτων που παράγονται
όταν παίζω ελεύθερα (όπως κάνει ο ποιητής με τις λέξεις), με τα στοιχεία και τα γεγονότα της,
όταν αφήνω συνειρμούς, φαντασία και μνήμη να επιδρούν σε ό,τι άμεσα βιώνω,
όταν παραδίδομαι στην άμεση ροή των στιγμών μου,
όταν βλέπω τις άπειρες δυνατές σχέσεις των πραγμάτων στη δυναμική τους εξέλιξη από πολλές οπτικές γωνίες και όχι μόνον από μία,
όταν χαλαρώνω τη λογική μου,
όταν εγκαταλείπομαι στο αόριστο των αισθημάτων κάθε στιγμής,
όταν μου επιτρέπω να ξεπεράσω μοδάτες σκοπιμότητες και πολικότητες του τύπου “ευχάριστο – δυσάρεστο”, “ κατανοητό – ακατανόητο”, “θετικό – αρνητικό” – όπως ακριβώς κάνουν πολλές κινηματογραφικές ταινίες (για παράδειγμα, η δουλειά του Φελίνι, του Παζολίνι κατά τον Ιταλικό νεο-ρεαλισμό, καθώς και πολλών άλλων δημιουργών ανά τον κόσμο).
Οπότε, το “Ζώντας ποιητικά”, δεν σημαίνει αναγκαία να γράφω ποιήματα, αλλά συναρτάται με την ευκολία να κινούμαι από τα “άνω” προς τα “κάτω” και αντίστροφα, στη βίωση της πραγματικότητας.
Τώρα συγκεντρώνομαι και απολαμβάνω τις διακριτές σχέσεις μεταξύ των δομών των πραγμάτων,
και σε λίγο μπορώ να χαίρομαι τα διάχυτα πλέγματα των σχέσεών τους και τη δυναμική τους.
Ο πλούτος των αισθημάτων και των νοηματοδοτήσεων που παράγονται, γεννά κατ’ εμέ και αυτό που λέμε “ποιητικότητα” ως στάση ζωής.
Το καλά γρασαρισμένο “ασανσέρ” ασνάμεσα στα συνειδητά και μη συνειδητά στρώματα της ύπαρξης
Ο δε “σκοπός” αυτής της στάσης ζωής, είναι να καλύπτεται η βασική προδιαγραφή της ζωής όλων των φυσικών συστημάτων: η ανταλλαγή ενέργειας μεταξύ των συστατικών ενός συστήματος, όσο γίνεται πιο πολύ και όσο γίνεται περισσότερο αβίαστα.
Δηλαδή, όσο περισσότερο και ευκολότερα επικοινωνούν τα συνειδητά με τα μη συνειδητά μου μέρη, τόσο καλύτερη η ανταλλαγή ενέργειας που συντελείται ακατάπαυστα στην ύπαρξή μου – όσο πιο καλά γρασαρισμένο το ασανσέρ που κινείται και ενώνει αυτές τις δύο περιοχές μου, τόσο πιο “ποιητικά” ζω και τόσο εγγύτερα βρίσκομαι προς αυτό που λέμε “ευτυχία”.
Για παράδειγμα,
στο βιβλίο του Αντρέι Ταρκόφσκι “Σμιλεύοντας τον χρόνο”, βρήκα δύο στιγμιότυπα ποιητικότητας που αναδύονται από τη ζωή την ίδια, εστιάζοντας απλώς σε λεπτομέρειες.
Στην πρώτη εικόνα,
σε καιρό πολέμου. πάνε για εκτέλεση κάποιους αιχμαλώτους. Βρέχει καταρρακτωδώς, παντού λάσπες. Τους γυμνώνουν για να πάρουν τον εξοπλισμό τους και τους οδηγούν στον τόπο της εκτέλεσης. Ξεκινώντας, ένας από αυτούς τρέχει λίγο πίσω, πιάνει τις μπότες του και επίμονα τις τακτοποιεί πλάι-πλάι.
Στη δεύτερη εικόνα,
κάποιος έχει μόλις χτυπήσει από ατύχημα, είναι μισοκαθισμένος στο πεζοδρόμιο με ένα μεγάλο τραύμα στο πόδι του. Κόσμος πολύς γύρω του, ένας ολόκληρος κλοιός ανθρώπων που τον κοιτούν, περιμένοντας το ασθενοφόρο. Κάποια στιγμή, αυτός ζητά ένα μαντήλι υφασμάτινο. Μια κοπέλα του δίνει ένα μαντήλι κι αυτός, με προσοχή, το απλώνει απλώς επάνω στην πληγή, καλύπτοντας το αποτρόπαιο θέαμα – παρά τους πόνους του, η ντροπή της έκθεσης υπερίσχυσε.
** iWrite: γ’ έκδοση του βιβλίου μου περί ΣΚΙΑΣ:
https://iwrite.gr/bookstore/i-skia/
και: https://petrostheodorou.gr/category/βιβλία/σκια-ο-σιωπηλός-σύντροφος-στα-ταξίδια/για-το-βιβλίο/
** Εάν θέλετε αραιά και πού μια σύντομη ενημέρωση
σχετικά με αυτά που κάνω (video-κείμενα, ομιλίες-ομάδες, βιβλία, Πολύτεχνο, Playback θέατρο, εργαστήρια, συμπράξεις – συνεργασίες, το Share*Dots project), παρακαλώ σημειώστε το e-mail σας σ’ αυτήν τη φόρμα. Δεν είναι απαραίτητο το όνομα.